Dit lesmateriaal
Over de ontwikkeling van dit lesmateriaal* is meermalen op de Woudschotenconferentie gerapporteerd, zie 1994, 1996, 1997, 1998, 2002. De voorbeelden van lesmateriaal die op deze webstek vertoond worden, behoren bij de Leerlingen Handleiding van 4vwo 'Systematische Natuurkunde' (1998-editie). De voorbeelden daarin zijn zoals ze in de les gebruikt werden en verder alleen als leidraad bedoeld.
* Het lesmateriaal is grotendeels tussen 1994 en 2000 ontwikkeld op het St. Bonifatius College te Utrecht in samenwerking met collega's Hannah Wielinga, Ad Migchielsen en Cor van der Rijst. Dit leidde tot de 'Leerlingenhandleiding' bij 'Systematische Natuurkunde' editie 1998. Tussen 2001 en 2006 werkte JW op het Staring College te Lochem met 'Newton', maar met dezelfde groepswerkorganisatie.
haal de Leerlingenhandleiding H2 binnen (pdf)
Leerstofindeling en planning
De leerstof wordt ingedeeld in blokken met een lesduur van circa 4 weken. Dat blijkt een tijdspanne waarin leerlingen hun groepswerk goed kunnen plannen. Per blok is een zogenaamde plankaart nodig, waarop alle activiteiten vermeld staan die een groepje geacht wordt uit te voeren: de groepsopdrachten (het probleem met ..., paragraafvragen, -puzzels en -schema's) maar natuurlijk ook opgaven, demonstraties, proeven en groepstoetsen.
Groepjesindeling
Groepjes van 3 à 4 leerlingen blijken goed werkbaar. De groepjes worden zoveel mogelijk door de leerlingen zélf ingedeeld met per groepje ongelijke leerstijlen en gelijke motivaties. In 'noodgevallen' kunnen er groepjes van 2 of 5 voorkomen. Groepjes van 2 zijn heel soms nodig voor leerlingen die om diverse redenen moeilijk tot samenwerken komen. Alleen al het practicum maakt samenwerking in duo's noodzakelijk. Groepjes van 5 zijn een enkele keer nodig om iedereen in een groepje onder te kunnen brengen. 'Meeliften' kan in zo'n groepje makkelijker voorkomen. Groepswisseling is uitsluitend toegestaan aan het einde van een blok. De reden is vaak meeliftgedrag dat niet in een groepje wordt getolereerd. Voor details zie 'groepjes maken'.
Groepsmappen
Om het groepsgevoel te versterken, krijgt iedere groep een stevige map waarin alle paperassen op A4-formaat worden opgeborgen. De map blijft altijd op school en is altijd beschikbaar voor de groepsleden en de leraar. [video0'21"] In een volledig digitale leeromgeving is een Dropbox-constructie helemaal bruikbaar. Ook de leraar krijgt het wachtwoord.
Taakverdeling
In een groepje bestaat een aantal taken. Om de verantwoordelijk- heden duidelijk te hebben, onderscheiden we de volgende functies:
Voorzitter: zorgt voor afspraken over huiswerk, groepsformulier, §-schema's, proeven, groepstoetsen.
Secretaris: zorgt dat de plankaart, het groepsformulier enzovoort in orde zijn, noteert afspraken.
Woordvoerder: beheert de groepsmap, voert namens het groepje het woord, kent de regelgeving omtrent het groepswerk.
Manusje: zorgt voor de practicumspullen, de meetbriefjes, doet van alles en nog wat.
De functies worden door de groepjes zelf verdeeld en rouleren regelmatig.
Aanwijzingen bij de opgaven
In verband met het just-in-time principe zal het klassikaal bespreken van opgaven maar een enkele keer gebeuren. In plaats daarvan krijgen de leerlingen aanwijzingen ('hints') bij de opgaven. Kies dus een uitgever die hierin voorzien heeft, anders heeft de sectie heel veel werk.
Geen complete uitwerkingen
Die zijn volgens de constructivistische onderwijsvisie uit den boze omdat ze de leerling geen mogelijkheid meer laten om zelf aan een oplossing te bouwen. Er is ervaring met klassen waarin zowel aanwijzingen als uitwerkingen vrij beschikbaar waren. In die klassen is nooit een leerling gesignaleerd die het aanwijzingen boekje open had liggen ...
Meer over aanwijzingen bij 'Systematische Natuurkunde'.
Oplossingsheuristiek
Wat zeker wél voor klassikale bespreking in aanmerking komt, is het gebruik van een heuristiek (stappenplan) bij het oplossen van opgaven. We hebben daartoe een 7-Stappen-Plan ontwikkeld. [video3'0"] Meer hierover bij 'Systematische Natuurkunde'.
Demonstraties en practicum
Elk nieuw onderwerp wordt ingeleid met een klassikale demonstratie (Het probleem met ...), waarvan de groepjes verslag leggen via een invulformulier. Andere demonstaties zijn niet-klassikaal en kunnen bestaan uit kleine proefjes, een video, een demo op een kompu. Leerlingen maken daar zelf aantekeningen van; er hoeft geen verslag van te worden ingeleverd.
De proeven worden door het groepje in onderling overleg gedaan. Niet alle leden van het groepje hoeven dus bij het uitvoeren van een proef aanwezig te zijn, of bij het verslag betrokken. Het cijfer telt wél voor het hele groepje. Het is de eigen verantwoordelijkheid van de leerlingen dat elk lid zich voldoende op de hoogte stelt van elke proef. Daarom is het verstandig om situaties uit het practicum in (individuele!) repetities te laten voorkomen. Sommige proeven vereisen alleen een kort meetrapport, de andere een verslag volgens een voorbeeldmodel.
De demonstraties en proeven zijn vanzelfsprekend allemaal te vinden op de plankaart.
Groepsopdrachten
Om nieuwe leerstof in te leiden, overzicht over het geleerde te krijgen, maar ook om het groepsproces te bevorderen, krijgen de groepjes diverse soorten opdrachten bij elke paragraaf van het theorieboek: §-vragen - bedoeld om nieuwe theorie in te leiden, een §-puzzel - vaak ter ontkrachting van een misconceptie, een §-schema - het maken van een schematisch overzicht. Zie verder bij 'groepsopdrachten'.
Groepstoets
Voor het creëren van wederzijds belang is een groepstoets onontbeerlijk. Die heeft een diagnostisch karakter maar telt wel - licht - mee voor het rapport. Anders worden de groepstoetsen niet serieus genomen en niet voorbereid. Ze zijn altijd herkansbaar, óók bij een voldoende resultaat. Om het aantal herkansingen binnen de perken te houden, is de regel "het laatste cijfer telt" absoluut noodzakelijk. Het betreft dus formatieve toetsing.
Een groepstoets bestaat - afhankelijk van de groepsgrootte - uit drie of vier gelijkwaardige vragen die het groepje zelf onderling verdeelt. [video6'00"] Tijdens het maken is overleg toegestaan, anders zou het geen groepstoets zijn. Maar de beschikbare tijd (~25 min) is zo krap dat het hele groepje aan het werk moet. Na het afleggen van een groepstoets (niet-klassikaal!) krijgt het groepje de volledige uitwerking mét puntennormering uitgereikt. [video38'32"]
Repetitie
Naast de groepstoetsen en de practicumcijfers blijven de individuele, klassikaal afgenomen repetities als summatieve toetsen de belangrijkste graadmeters voor het rapportcijfer. Het is de verantwoordelijkheid van het groepje dat het met de groepstoetsen 'bij' is wanneer er een repetitie is.